آیین‌های بهاری ایران/ از حکومت زنانه تا بیل بر دوش مردان
دانستنی اقتصاد _ گروه جامعه؛ ایرانیان از دیرباز آئین‌ها و مراسم متعددی در فصل بهار با آغاز رویش طبیعت داشته و دارند. بسیاری از این آئین، ریشه تاریخی طولانی داشته و برخی از آنها هنوز هم اجرا می‌شوند این آئین‌ها به خصوص در روستاها و دهکده‌هایی که مردم به صورت سنتی زندگی می‌کنند، بیشتر مورد استقبال قرار می‌گیرند.
اما گاهی صدای برگزاری آئین‌ها چنان زیاد است و عزمی برای با شکوه برگزار کردن آن وجود دارد؛ که تماشاگران و گردشگران زیادی را از شهرهای بزرگ و صنعتی حتی در خارج از کشور به سمت خود می‌کشانند.
این آئین‌ها برای مردم ایران؛ چه آنها که برگزار کننده هستند و چه گردشگران، حرمت و احترامی خاص دارند به ویژه اگر این آداب و رسوم ریشه مذهبی داشته باشد.
به عنوان مثال اگر فصل بهار همزمان با ماه محرم، صفر یا رمضان باشد، تعداد مراسم برگزار شده بیشتر خواهد بود. با این حال برخی از این آئین‌ها در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به عنوان میراث ناملموس جهانی ثبت شده‌اند چون هم جنبه مردمی آن مهم است و هم همکاری مردم در برگزاری آن آئین.
پنجاه به در شبیه به سیزده به در
در این گزارش به معرفی و بررسی برخی از آئین‌های بهاری ایران می‌پردازیم که سطح برگزاری آنها گسترده‌تر از یک روستا و شهر کوچک است و هنوز هم با وجود قدمت زیادی که دارند، شرکت کنندگانی پر و پا قرص دارند و معتقدند این آئین‌ها باید توسط نسل‌های بعدی اجرا شود.
از جمله آیین‌هایی که در سطح گسترده‌ای کل ایران را در برمی‌گیرد، جشن‌های مربوط به عید نوروز است که از چند روز مانده به عید آغاز شده و تا پایان روز ۱۳ به در ادامه دارد.
این آئین‌های نوروزی در هر کجای ایران با یک وجه تشابه به شکل‌های گوناگون برگزار می‌شوند. البته در برخی از شهرها، جشن نوروز جای خود را به جشن طبیعت می‌دهد مانند مراسم پنجاه به در که پنجاه روز بعد از آغاز سال نوی خورشیدی توسط مردم قزوین برگزار می‌شود.
امسال این مراسم هم زمان با روز ۱۹ اردیبهشت برگزار می‌شود و قزوینی‌ها در این روز به دامان طبیعت می‌روند و کل روز را به دورهمی با خانواده و دوستان، بازی و تفریح و شادی می‌پردازند.
این آئین یک مراسم آئینی و مذهبی است که ریشه در اعتقادات و باورهای کهن و تاریخی مردم قزوین دارد چون مردم در این روز به پاس بارش باران دور هم جمع می‌شوند و در واقع باران خواهی می‌کنند. برخی از آنان به مصلی قدیمی شهر که در میان باغستان محصور شده می‌روند و نماز و دعای باران می‌خوانند.
خوردن غذاهایی از جمله آش رشته و دُیماج (پیش‌غذایی محلی که مخلوطی از نان خردشده، پنیر، سبزی، گردو، کشمش و سیر است) و انواع تنقلاتی چون آجیل و شیرینی باقیمانده از عید، بخشی از رسوم پنجاه به در در قزوین است.
بیل بر دوش
بیل گردانی رسمی است که به عنوان نمادی برای تشکر از الهه آب از زمان زرتشتیان برگزار می‌شده و هنوز هم بعد از گذشت نزدیک به دو هزار سال در شهرستان نیم‌ور محلات در استان مرکزی و در اواخر ماه فروردین برگزار می‌شود.
این آئین پهلوانی که ریشه در فرهنگ آب و آبیاری دارد با شروع فصل زراعت برگزار می‌شود. کشاورزان نیم‌ور هر سال وقتی گل و لای مسیر جوی‌های آب را مسدود می‌کرده، در ماه اسفند یا اوایل بهار با کمک یکدیگر پاک می‌کردند.
چون اتمام لایروبی چندین روز طول می‌کشیده، اهالی به جشن و سرور می‌پرداختند. در این مراسم مردان بیل‌های خود را به دوش انداخته و تا محل برگزاری جشن می‌رفتند. در این آئین مردان چهار بیل را در یک طرف و سه بیل را در طرف دیگر به هم گره می‌زندند. چرخش بیل‌های سنگین می‌بایست با حفظ تعادل آن فرد همراه باشد تا مورد تشویق دیگران قرار گیرد.
این آئین نیز مانند بسیاری از آئین‌های مهم دیگر در کشور به عنوان میراث ناملموس ثبت ملی شده است.
حکومت یک روزه زنان
مراسم ورف چال یا زن شاهی یکی از مراسم دیرین روستای آب اسک در مازندران است. آئین هر سال در یکی از روزهای دهم تا پانزدهم اردیبهشت برگزار می‌شود؛. اهالی روستا معتقد هستند پیر مرشدی به نام سید حسن ولی که از سادات بوده، چاهی عمیق در بالادست روستا حفر کرده و برف‌ها را در آن ریخته تا دام و دامدارانی که در تابستان به ارتفاعات می‌روند، تشنه نمانند و از برف آب شده آن استفاده کنند.
به همین دلیل مردان به پاس این اقدام، هر سال از روستا خارج می‌شوند و همین سنت را اجرا می‌کنند. در کنارش به بازی و تفریح می‌پردازند و از غذایی که خانواده شأن تهیه کرده در کنار هم می‌خورند.
زنان در روستای خالی از مرد، پادشاهی می‌کنند آنها قانون مشخصی دارند، هیچ مردی نباید در روستا باشد و هیچ کسی حق عکس و فیلمبرداری ندارد. چون آنها یک روز در سال در کوچه پس کوچه‌های روستا راحت می‌گردند، بازی می‌کنند، حتی برخی نقش پادشاه را پذیرفته و حکمرانی می‌کنند پادشاه نظارت دارد تا سربازان به وظیفه خود برای راه ندادن مردان به روستا درست عمل کنند.
اگر کسی بیمار است با زنان دیگر به دیدارش بروند. برای تازه عروس‌ها کادو ببرند و سر سلامتی به عزاداران بدهند. پادشاه روستا به همراه وزرا و معاونانش خانه به خانه به دیدار اهالی می‌روند و نذری پخش می‌کنند. برخی دیگر جشن می‌گیرند و مراسم نمادین برگزار می‌کنند. این جشن تا غروب که مردان راهی روستا می‌شوند ادامه دارد.
گردشگران زیادی هم به این روستا می آیند و همگی می‌دانند پادشاه با متخلفان و کسانی که موبایل به دست هستند، شوخی ندارد.
تهیه گلاب از گل محمدی
گلاب گیری در شهرهایی که کشت گل محمدی زیاد است، انجام می‌شود اما مراسم گلابگیری شهر کاشان به دلیل کشت وسیع این گل در فصل بهار مشهورتر است. فصل گلاب گیری کاشان از اواسط اردیبهشت شروع می‌شود و تا اواسط خرداد ادامه دارد.
این زمان با توجه به آب و هوا ممکن است کمی دیرتر یا زودتر باشد اما در همین دوره معمولاً برگزار می‌شود. این آئین هم قدمت زیادی دارد و حالا کاشان به عنوان یکی از مراکز مهم تهیه گلاب و عرقیات شناخته می‌شود برای همین گردشگران به کاشان رفته و با فرایند گلابگیری که حدود ۷ ساعت زمان میبرد، آشنا می‌شوند. مردم قدیمی کاشان، هیچ وقت آئین گلابگیری را بدون دعا و نیایش آغاز نمی کرده اند.
گلابگیری نه تنها در شهر کاشان بلکه در نیاسر، برزک و وادقان، سده و ون و قمصر نیز برگزار می‌شود. اما در میان گلاب تهیه شده توسط این شهرها، گلاب قمصر یک ویژگی مهم دیگری هم دارد. اواخر ماه اردیبهشت گلاب ناب قمصر برای ارسال به عربستان و شست و شوی خانه خدا آماده می‌شود. این گلاب را با آب زمزم مخلوط می‌کنند و طی آئینی خاص به کعبه ارسال می‌کنند. این آئین در روز هشتم ذیحجه با حضور مسئولان حج کشورهای اسلامی و زائران حرم امن الهی برگزار می‌شود.
نوزادان در گل
در همین زمان که کاشی‌ها در حال گلابگیری هستند، مراسم گل غلتان نوزادان هم در شهرهایی که گل محمدی دارند، برگزار می‌شود. نوزادانی که اولین بهار زندگی شأن را دیده اند، در میان گلهای محمدی چیده شده از مزارع خوابانده می‌شوند تا وقتی بزرگ شد، دچار حساسیت‌های فصلی نشود. مراسم گل غلتان دامغان در استان سمنان شهره ای جهانی پیدا کرده است.
زنان در امیریه دامغان پس از جمع آوری گل که غالباً در ساعات آغازین صبح صورت می‌گیرد گلهای چیده شده را به خانه آورده و پر پر می‌کنند سپس نوزاد را به حمام برده و بدنش را شستشو می‌دهند. پس از خارج نمودن نوزاد از حمام و خشک کردن بدنش او را در میان پارچه‌ای سفید رنگ که گلهای پرپرشده محمدی در میان آن ریخته شده قرار داده و می‌غلتانند.
این کار غالباً توسط مادر، عمه، خاله و یا مادر بزرگ او انجام می‌شود. مرسوم است که چهار زن هر یک چهار گوشه از پارچه حاوی گل را گرفته و با نهادن نوزاد همراه با ذکر نام پنج تن و ختم صلوات این آئین انجام می‌گیرد.پس از انجام این آئین مهمانان به صرف چای، شربت و شیرینی پذیرایی می‌شوند.
کشتی با چوخه خراسانیان
یکی دیگر از آیین‌هایی که با ورزش پهلوانی همراه است، کشتی با چوخه نام دارد که در استان خراسان برگزار می‌شود. این آئین نه تنها در خراسان بلکه در ازبکستان، قزاقستان و تاتارستان هم رواج درد و در سطح بین المللی برگزار می‌شود. حتی تیمی از چوخه کاران ایرانی هم از استان‌های خراسان شمالی و خراسان رضوی در آن شرکت می‌کنند اما این مراسم که در واقع مسابقه پهلوانی است در گود زینل خان اسفراین آوازه بلندی دارد.
در این مسابقه شرکت کنندگان با دعای خیر بزرگترها وارد گودی می‌شوند که دور تا دورش را شرکت کنندگان احاطه کرده اند. معمولاً ۱۵ فروردین هر سال، شرکت کنندگان به رقابت می‌پردازند و از طرف بزرگان خاندان مورد تقدیر قرار می‌گیرند.
این جوایز به سبب ماهیت سنتی و ملی که دارد متفاوت است. قبلاً به فاتحان قند داده می‌شد. در کنار قند، هدایایی مانند شتر، قوچ، قالی، گوسفند، سکه نیز عاید پهلوانان می‌شود. این مسابقات در گذشته در محیط‌های باز و طبیعت برگزار می‌شد.
کشتی با چوخه در اواسط زمستان و بهمن در مانه و سملقان، فروردین در بجنورد، نیشابور، اسفراین برگزار می‌شود. اما مراسم روز ۱۴ فروردین شهرستان اسفراین در سطح وسیع‌تری مورد استقبال قرار می‌گیرد.
به پاس پیر شالیار
مراسم کومسای (پیرشالیار) در منطقه اورمان سروآباد استان کردستان هر سال در روز ۱۵ اردیبهشت ماه برگزار می‌شود. این آئین کهن سمبل کوچکی از عقاید بومیان ناحیه اورامان است که به گفته بزرگان محلی، بیش از هزار سال قدمت دارد.
کومسای درواقع پیشقدم‌شدن عقلا و ریش سفیدان محل برای مدیریت امور کشاورزی، دامداری و دیگر کارهای روستا بوده که بعدها به صورت آئینی ویژه درآمده است. اهالی اجرای آین آئین را به پیر شالیار منتسب می‌دانند و روایتی را در این باره ذکر می‌کنند.
در این روایت آمده است: «روزی یکی از مریدان پیرشالیار به نام درویش «گومار» که آرامگاهش در روستای «دمیو» از توابع بخش مرکزی شهرستان سروآباد قرار دارد، نزد پیرشالیار رفت و از کاهش شیر دام‌های خود با او درددل کرد. پیرشالیار هم به او گفت برای رفع این مشکل به آرامگاه درویشی برود که درمانگر دام‌های اهلی بوده است.
پیرشالیار به او توصیه کرد که در نزدیکی مزار درویش سنگ بزرگی قرار دارد. قطعه‌ای از آن سنگ را بتراشد و به مشک دام‌های خود ببندد تا شیرشان افزون شود. براساس روایات او هم، چنین کرد و شیر دام‌هایش افزون شد. به همین دلیل همه ساله در پایان مراسم کومسای، مردم تکه سنگی را می‌شکنند و برای تبرک با خود به خانه می‌برند.»
جشن کومسای در روستای اورامانات تخت مورد توجه بسیاری از رسانه‌ها، گردشگران خارجی و داخلی قرار می‌گیرد.
کومسای ریشه در باور، فرهنگ و شرایط فعالیت‌های مردم مرد منطقه دارد و بسیار مورد توجه و احترام آنهاست. در این مراسم، بزرگان و ریش‌سفیدان و معتمدان محلی گردهم می‌آیند و تصمیمات لازم را برای رسیدگی به امور روستا می‌گیرند.
امروزه این آئین با قرائت قرآن و سخنرانی روحانی منطقه آغاز می‌شود. قصیده‌خوانی، ذبح دام قربانی، پختن و خوردن آش، نواختن گروهی دف، تقسیم امور منطقه (به صورت نمادین) و شکستن سنگ ازجمله برنامه‌های جانبی این آئین است.
