کسی نیست همه داستان‌ها را به یاد آورد؟/ آقای حداد آمدیم، نبودید
دانستنی اقتصاد -گروه هنر-آروین موذن‌زاده؛ ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با سپری کردن بیش از ۴ دهه پا به قرنی تازه گذاشت؛ در این عمر سپری شده ۴۴ ساله، آثار مختلفی با موضوعاتی متنوع از دفاع مقدسی، دینی، کمدی، اجتماعی و … تولید و در سالن‌های تئاتر به صحنه رفتند. برخی از این آثار بسیار جریان ساز بودند و برخی آثار خاطره‌انگیز و پرمخاطب.
شاید خالی از لطف نباشد مروری داشته باشیم بر آثاری که طی دهه‌های ۶۰، ۷۰، ۸۰ و ۹۰ تولید و اجرا شدند، روندی که این آثار برای تمرین و تولید طی کردند، گروهی که در تولید و اجرای اثر حضور داشتند و دیدن تصاویر این اجراها اعم از عکس یا فیلم.
از این رو در گروه هنر تصمیم بر این شد که از آغاز سال ۱۴۰۰ با جمع‌آوری اطلاعات مختلف اجراهای ۴ دهه گذشته، مروری‌بر تولیدات تئاتر ایران در این بازه زمانی داشته باشیم که این گزارش‌ها تا نیمه سال ۱۴۰۱ ادامه یافت و بعد از وقفه‌ای چند ماهه قرار بر این است که از ابتدای سال ۱۴۰۲ این روند مجدداً ادامه پیدا کند.
از این رو در پنجاه و چهارمین گام از مرور «چهار دهه خاطرات صحنه» سراغ نمایش «کسی نیست همه داستان‌ها را به یاد آورد» نوشته محمد چرمشیر و کارگردانی زنده یاد رضا حداد رفته‌ایم.
رضا حداد از کارگردان‌های شناخته شده تئاتر ایران، مؤسس تماشاخانه آفتاب و عضو هیأت موسس و مدیرعامل هلدینگ گروه ارتباطی شبکه آفتاب که یکی از شرکت‌های تبلیغاتی ایران است، جمعه ۲۹ اردیبهشت ماه به دلیل ایست قلبی دار فانی را وداع گفت و امروز که این گزارش منتشر می‌شود مراسم یادبودی برای این هنرمند در مسجد بلال صدا و سیما برگزار می‌شود. مرگ ناباورانه حداد در سن ۵۴ سالگی بسیاری از همکاران و دوستانش را در بهت و حیرت فرو برد و جامعه تئاتری را هم از حضور هنرمندی حمایتگر و همراه که در طول دو دهه گذشته با همراهی آتیلا پسیانی و محمد چرمشیر فضاسازی آوانگارد و تجربه گرایانه ای را در تئاتر ایران گسترش داده بود، محروم کرد.
این هنرمند که فعالیت خود را از دهه ۶۰ آغاز کرده بود از اوایل دهه ۸۰ به نامی شناخته‌شده در میان علاقه‌مندان به هنرهای نمایشی و جامعه تئاتر تبدیل شد. رضا حداد در طول دوران فعالیتش همکاری تنگاتنگی با محمد چرمشیر نمایشنامه نویس شناخته شده تئاتر ایران داشت و شاید بتوان گفت چرمشیر اولین تجربیاتش در نگارش متون تجربه‌گرا و به دور از قواعد کلاسیک نمایشنامه‌نویسی را در آثاری که برای رضا حداد نوشت، به سرانجام رساند.
رضا حداد از جمله اولین کارگردان‌هایی بود که پای سرمایه گذار و حامی مالی را به تئاتر ایران باز کرد و نمایش‌های «بیگ پروداکشن» با حضور بازیگران سینما و موسیقی از جمله مهناز افشار، سیامک انصاری، روزبه بمانی و تصویرسازی‌های ویژوال در اجرا … را به صحنه برد.
«کسی نیست همه داستان‌ها را به یاد آورد»، «با دهان بند سکوت»، «مکاشفه در باب یک مهمانی خاموش»، «آمدم نبودید رفتیم»، «کابوس‌های خنده دار برای شب و چندتایی هم برای روز» و «کشتن کفتر چاهی» از جمله نمایش‌هایی بود که زنده یاد حداد در طول دوران حیاتش به صحنه برد که به جز نمایش «مکاشفه در باب یک مهمانی خاموش» که نوشته آتیلا پسیانی بود بقیه آثار با همکاری محمد چرمشیر شکل گرفته بودند.
حداد در سال ۸۲ نمایش «کسی نیست همه داستان‌ها به یاد آورد» را با بازی سیامک انصاری، لیلی رشیدی، سیامک صفری، برزو ارجمند، شبنم فرشادجو، انوشیروان فاطمی، هاله گرجی، رزیتا فضایی، امید صنعی، مهدی شجاع، کینوش ایزدی در سالن قشقایی مجموعه تئاتر شهر به صحنه برد که با واکنش‌های ضد و نقیضی روبرو شد. در آن دوران مخاطبان و البته بسیاری از اهالی تئاتر هنوز به دیدن چنین آثاری عادت نکرده بودند و الگوی کلاسیک روایت داستان را بیشتر از پرداخت غیردراماتیک و ضدقصه می‌پسندیدند.
در هر حال با وجود گاردی که در آن مقطع زمانی نسبت به اجراهای تجربی وجود داشت، این شیوه نگارش متن و اجرا این روزها تبدیل به جزئی جدایی‌ناپذیر از تجربیات تئاتری هنرمندان ایرانی و مخصوصاً نسل جوان تبدیل شده و دیگر مخاطبی با دیدن نمایش‌هایی با فضاسازی نامتعارف روی صحنه تئاتر، متعجب که نمی‌شود هیچ بلکه دیدن چنین آثاری بیشتر از نمایش‌های واقع‌گرایانه یا شیوه روایت کلاسیک مورد استقبال قرار می‌گیرد.
وقتی به گذشته برمی‌گردیم و واکنش منفی برخی از منتقدان و تماشاگران به چنین تجربیاتی را در تئاتر مرور و با اجراهای به اصطلاح تجربی برخی از هنرمندان تئاتر امروز مقایسه می‌کنیم به این نکته پی می‌بریم که تجربیات ابتدایی نسل گذشته در پرداختن به تئاتر غیرمرسوم و آوانگارد که به تئاتر تجربی شهرت پیدا کرد به دلیل دانش و تجربه‌ای که پشت هنرمندان علاقه مند به این حوزه وجود داشت آثاری پرمغزتر و جذاب‌تر از نمایش‌های امروزی هستند که بدون پژوهش، تحقیق و آموزش، نام هر تجربه نامتعارفی را تئاتر تجربی می‌گذارند.
حداد در سال ۹۳ تصمیم گرفت دست به بازتولید نمایش «کسی نیست که همه داستان‌ها را به یاد آورد» بزند. او این نمایش را با تغییراتی در گروه بازیگران در سالن سمندریان تماشاخانه ایرانشهر به صحنه برد که البته این بار واکنش‌های به اجرا متفاوت از ۱۱ سال قبل بود. البته در این فاصله حداد نمایش را در جشنواره‌های معتبر بین المللی و برخی از کشورهای اروپایی نیز به صحنه برده بود؛ حضور در جشنواره‌های تئاتر «لائوکن» هامبورگ (۲۰۰۳)، «فیتوک کازای» مراکش (۲۰۰۷) و نیز «هانوفر» (۲۰۰۷) از جمله اجراهای بین المللی این اثر نمایشی هستند.
نمایش «کسی نیست همه داستان‌ها را به یاد بیاورد» از داستان‌های به هم پیوسته تشکیل شده و روایت ساختمانی را که در بن‌بست ملک آتش گرفته و افرادی که با این واقعه در ارتباط هستند به تصویر می‌کشد. «زاپاس»، «یک کودکانه شنگول»، «مرد کهر را بنگر…»، «هنوز هم مادر، مادر است آقای برشت»، «چت»، «درد می‌کشم پس هستم»، «لیلی و مجنون» و… عنوان برخی از صحنه‌های این نمایش است که در نمایشنامه چرمشیر با این عناوین از هم جدا شده‌اند.
محمد چرمشیر در نشست رسانه‌ای نمایش با اعلام اینکه برای اجرای مجدد تغییری در متن نمایشنامه به وجود نیاورده است، درباره دلایل بازتولید نمایش گفت: ما به سراغ بازتولید این نمایش رفتیم چون در طول این سال‌ها، افراد جدیدی به تئاتر پیوستند که احتمالاً با پیشینه تئاتر ما غریبه هستند. فکر کردیم بهتر است گذری به گذشته داشته باشیم تا جوانان این را درک کنند که ما تجربه‌های زیادی را پشت سر گذاشتیم و همه آن‌چه در حال حاضر داریم ناگهان به وجود نیامده‌اند. می‌خواستیم از همین طریق کاری کنیم تا نسل‌های جدید تاریخ تئاتر ما را یاد بگیرند و آن را به خاطر بسپرند.
چرمشیر در ادامه عنوان کرد: ۱۰ سال قبل برای اولین بار در این نمایش تکه‌های نمایشی متفاوتی کنار هم قرار گرفته بودند که بعد در یک زنجیره داستانی کنار هم مستقر شدند. این تجربه جدید در آن سال، بعدها در نوشته‌های بسیاری از جوان‌ها به شکل الگو تکرار شد. در واقع این بازتولید بازگشت به نقطه آغازین نگارش چنین نمایشنامه‌هایی است.
حداد نیز در تکمیل حرف‌های چرمشیر درباره بازتولید نمایش یادآور شد: در آن زمان، نمایش «کسی نیست همه داستان‌ها را به یادآورد» تنها هزار و دویست نفر مخاطب داشت و افراد زیادی بودند که این نمایش را ندیده‌اند. من احساس می‌کنم این نمایش قابلیت بیشتری دارد و با مخاطبان بیشتری باید حرف بزند. همچنین از آن جایی که هنوز به نظرم ساخت و شکل نمایش تازگی دارد، خیلی تغییری در آن اتفاق نیفتاده است.
وی ادامه داد: به جز این، دوست داشتم تماشاگرانی که کار من را دنبال می‌کنند، مسیرم را که از این نمایش و بعد از کار کردن با هنرمندانی چون محمد چرمشیر، آتیلا پسیانی و فرهاد مهندس پور شروع و به نمایش «کابوس‌های خنده دار برای شب و چندتایی هم برای روز» ختم شد، بهتر بشناسند از این رو برای دور جدید فعالیت‌هایم به این نتیجه رسیدم بهتر است با اجرای «کسی نیست همه داستان‌ها را به یاد آورد» دوباره این ارتباط را با تماشاگرم داشته باشم.
حداد در گفتگویی که زمان اجرای نمایش با سامانه تیوال داشت درباره شیوه اجرایی نمایش و فضاسازی ابزورد و انتزاعی که در هر اپیزود وجود دارد، بیان کرد: تلاش کردم که اجرای متفاوتی از متن چرمشیر داشته باشم و از سبک و سیاق رئالیستی فاصله بگیرم. اگر متن را بخوانید تصوری از اجرایی که می‌بینید به شما نمی‌دهد. البته معتقدم این نمایشنامه یکی از بهترین نمایشنامه‌های محمد چرمشیر است که در آن هیچ توضیح صحنه و پیشنهادی به کارگردان برای اجرا نمی‌دهد و به نظرم هر کارگردانی می‌تواند این نمایشنامه را به گونه‌های مختلفی اجرا کند.
سیامک انصاری، برزو ارجمند، نیما انصافیان، روزبه بمانی، ستاره پسیانی، خسرو پسیانی، امیر جنانی، لیلی رشیدی، داریوش فائزی، شبنم فرشادجو، هاله گرجی و امین موحدی‌پور در اجرای سال ۹۳ این اثر نمایشی به عنوان بازیگر روی صحنه رفتند.
