چگونه به یک الگوی منسجم در گزارش پایداری شرکت‌ها دست یابیم؟
دانستنی اقتصاد: با توجه به گسترش فعالیت‌های تجاری در جهان و اهمیت پایداری در حوزه‌های سازمانی، دانشگاهی و حرفه‌ای، مقوله پایداری جزء نخستین اهداف کشورها و شرکت‌ها قرار گرفته است. اما در کشور ایران توجه کمتری به این موضوع شده است. به عبارت دیگر در حال حاضر شرایط علّی، مداخله‌گر و زمینه‌ای؛ راهبردها و پیامدهای این نوع گزارشگری مورد بررسی و کنکاش قرار نگرفته است.
بنابراین در این پژوهش تلاش شده است تا الگوی منسجم گزارشگری پایداری شرکت‌ها به روش نظریه‌پردازی زمینه‌بنیان طراحی گردد. این پژوهش، پژوهشی کیفی و اکتشافی است. این پژوهش به وسیله مصاحبه عمیق با افراد خبره در حوزه مبانی نظری گزارشگری مالی و علوم اجتماعی، حوزه بازار سرمایه، سازمان صنعت، معدن و تجارت و سازمان حفاظت محیط زیست اجرا شده و با انجام ۲۳ مصاحبه در سال ۱۳۹۸ به روش نمونه‌گیری گلوله برفی، به اشباع رسیده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد، مهمترین شرایط علّی که موجب اتخاذ گزارشگری پایداری می‌گردد، الزامات محیطی، مشوق‌های محیطی، فشارهای محیطی، ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی کشور، ویژگی‌های سیاسی کشور و ویژگی‌های محیط بین‌المللی است. همچنین یافته‌های پژوهش نشان داد که برای دستیابی به گزارشگری پایداری باید راهبردهایی مانند مشخص کردن نهاد مسئول پایداری، تدوین اصول و استانداردهای پایداری، ایجاد کمیته پایداری و مسئولیت اجتماعی در شرکت‌ها، آشنایی و آموزش مقوله پایداری، استقرار نظام کنترل داخلی و گزارشگری اثربخش و استفاده از فناوری‌های نوین اتخاذ شود. در نهایت، الگوی منسجم پژوهش نشان داد که گزارشگری پایداری شرکت‌ها، می‌تواند پیامدهایی از قبیل افزایش اعتماد اجتماعی، افزایش کیفیت زندگی انسا‌ن‌ها، حفظ محیط زیست برای نسل‌های آتی، رشد بازار سرمایه و افزایش کیفیت گزارشگری را در پی داشته باشد. یافته‌های این پژوهش می‌تواند به توسعه این نوع گزارش در ایران کمک نماید.
مقدمه:
با گسترش روزافزون نیازهای اطلاعاتی دربارۀ عملیات واحدهای تجاری، ارائۀ صورت‌های مالی به روش سنتی پاسخگوی همۀ نیازهای استفاده‌کنندگان نیست. گزارشگری مالی سنتی نه‌تنها اطلاعات کاملی را برای پاسخگویی فعالیت‌های تجاری در اختیار نمی‌گذارد، حتی از ارائۀ کافی و مناسب عملکرد اقتصادی و ارزش تجاری یک شرکت نیز ناتوان است. به عبارت دیگر، با گسترش فعالیت‌های تجاری در جهان، استفاده از سیستم‌های حسابداری سنتی امروزی، امکان اندازه‌گیری و سنجش آثار خارجی عملیات سازمان را با دشواری مواجه کرده است. سیستم‌های حسابداری سنتی، عملکرد واحد تجاری را از جنبه‌های خاص ارزیابی می‌کند؛ به‌طوری‌که نمی‌تواند در برگیرندۀ آثار محیطی و اجتماعی سازمان‌ها باشد. یک راه‌حل مهم برای تأمین این نیاز‌ها، گزارشگری پایداری است.
گزارشی پایداری، گزارشی سازمانی است که اطلاعاتی دربارۀ عملکرد اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و حاکمیت شرکتی را در اختیار می‌گذارد. افشای اطلاعات پایداری شرکت‌ها با هدف افزایش شفافیت، ارتقای ارزش برند، حســن شهرت و مشــروعیت، توانایی بهینه‌کاوی در برابر رقبا، علامت‌دهی رقابت‌پذیری، انگیزش کارکنان و حمایت از فرایندهای کنترل و اطلاعات شــرکت صورت می‌گیرد. امروزه اهمیت مفهوم پایداری با توجه به ابعاد مختلف آن به اندازه‌ای اســت که سازمان‌ها و نهادهای زیادی در ســطح جهان بــه این موضوع توجه دارند؛ برای نمونه، فدراســیون بین‌المللی حســابداران نیز در نشســت‌های اعضای خود به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته و حتی چارچوب نظری نیز برای مفهوم پایداری تعریف کرده است؛ بنابراین به نظر می‌رسد طراحی گزارشــگری پایداری شرکت‌ها دارای اهمیت باشد.
ضرورت انجام این پژوهش آن است که در حال حاضر در ایران هیچ‌گونه مقررات اجباری یا دستورالعملی برای افشای شاخص‌های گزارشگری پایداری وجود ندارد و سطح افشای این شاخص‌ها در شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران بسیار پایین است. همچنین در حال حاضر، شاخص‌های مرتبط با فعالیت‌های پایداری به دلیل ناتوانی نظام گزارشگری مالی سنتی به‌طور مناسب افشا نمی‌شود. این ناتوانی به‌گونه‌ای است که در حال حاضر تقاضای زیادی برای تغییر در هدف گزارشگری مالی سنتی به سمت گزارشگری پایداری مبتنی بر اطلاعات اجتماعی و زیست محیطی به وجود آمده است. این موضوع سبب شده است افزون بر طرح شیوه‌های گزارشگری جدید، نیاز به پژوهش‌های گسترده‌ای در این حوزه نیز احساس شود.
در سال‌های اخیر پژوهش‌هایی در حوزۀ گزارشگری پایداری در داخل کشور انجام شده است. نمونه‌ای از این پژوهش‌ها، مطالعات یبلویی خمسلویی و همکاران، معصومی و همکاران، خوزین و همکاران، ستایش و مهتری، کاشانی‌پور و همکاران و فخاری و همکاران است. وجه تمایز این پژوهش با پژوهش‌های ذکرشده این است که در این مطالعات، سعی شده است با استفاده از امتیاز و شاخص‌های گزارشگری پایداریِ پیشنهادشدۀ سازمان ابتکار گزارشگری جهانی برای شرکت‌های ایرانی، امتیاز گزارشگری پایداری محاسبه شود. سپس روابط متغیرهای مالی، حسابداری و سایر متغیرها را با یکدیگر آزمون می‌کند؛ اما در این پژوهش سعی شد الگوی منسجمی از گزارشگری پایداری شرکت‌های ایرانی طراحی شود تا علاوه بر یافته‌های ارزشمند پژوهش‌های گذشته، کاربردهای عملی نیز برای تدوین استانداردها و رهنمودهای مرتبط با پایداری در پی داشته باشد؛ درنتیجه، با توجه به اهمیت مبحث گزارشگری پایداری در سال‌های اخیر، در این پژوهش سعی شد الگوی منسجم گزارشگری پایداری شرکت‌ها (شرایط علّی، مداخله‌گر و زمینه‌ای؛ راهبردها و پیامدهای گزارشگری پایداری) به روش نظریه‌پردازی زمینه‌بنیان طراحی شود. نتایج این پژوهش فرآیند تدوین استانداردها و رهنمودهای مرتبط با گزارشگری پایداری را تسهیل می‌کنند. همچنین با انجام این مطالعه، ادبیات گزارشگری پایداری توسعه می‌یابد و پژوهشگران آتی می‌توانند از نتایج این پژوهش در بسط ادبیات پژوهش خود بهره‌مند شوند. در ادامه مبانی نظری و تجربی پژوهش، فرضیۀ پژوهش، روش‌شناسی و یافته‌های پژوهش ارائه می‌شوند.
مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش:
مفهوم و تاریخچه گزارشگری پایداری
اصطلاح پایداری، از مفهوم وسیع‌تری با نام توسعۀ پایدار گرفته شده است. طبق تعریف کمسیون جهانی محیط زیست و توسعه، توسعۀ پایدار، توسعه‌ای است که نیازهای نسل فعلی را برآورده می‌کند؛ بدون آنکه توانایی و حق نسل آینده را در تأمین نیازهایش از محیط زیست و منابع طبیعی به مخاطره اندازد. واژۀ پایداری می‌تواند تلاشی برای فراهم کردن بهترین نتیجه برای بشر و محیط زیست فعلی و آینده در نظر گرفته شود و شامل استمرار ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی جامعۀ بشری باشد.
از دیدگاه تاریخی، توسعه و تمرکز گزارشگری با محوریت پایداری دارای روند تکاملی است. به‌گونه‌ای که در دهه ۱۹۷۰ میلادی گزارشگری مالی سنتی در کشورهای غربی در برخی از مواقع با گزارش‌های اجتماعی اضافی تکمیل می‌شد و در دهه ۱۹۷۰ میلادی این تمرکز به سمت موضوع‌های زیست محیطی، ازقبیل تولید ضایعات و آلودگی سوق پیدا کرد و بیشتر جایگزین اولویت گزارشگری اجتماعی شد. در پایان دهه ۱۹۹۰ میلادی توجه هم‌زمان به ابعاد زیست محیطی و اجتماعی در یک گزارش سبب شد گزارشگری آن مجزا از گزارش‌های مالی سنتی مطرح شود. این روند همگام با توسعه و تدوین استانداردهای داوطلبانه ازطریق الگوی گزارشگری جهانی بوده است که امروزه استاندارد جهانی برای گزارشگری پایداری در نظر گرفته می‌شود. درواقع، گزارشگری پایداری، گزارش سازمانی است که علاوه بر عملکرد اقتصادی، اطلاعاتی دربارۀ عملکرد زیست محیطی و اجتماعی و نظام راهبری شرکت را در اختیار استفاده‌کنندگان قرار می‌دهد.
احساس نیاز به گزارشگری پایداری
در گذشته، بیشتر شرکت‌ها چنین فرض می‌کردند که مسئولیت آنها تنها محدود به افشای اطلاعات عملکرد مالی یا اطلاعات کمّی در راستای تمرکز اصلی بر حداکثر‌سازی سود است؛ بنابراین، شرکت‌ها به مسائل مربوط به افشای زیست محیطی و اجتماعی و نظام راهبری توجه کافی نداشتند؛ زیرا این دسته از اطلاعات، موضوعات غیرمالی بودند؛ اما در حال حاضر، سازوکار تغییر کرده و گزارشگری غیرمالی در حال افزایش است؛ درنتیجه، شرکت‌ها، سهامداران و ذی‌نفعان متوجه‌اند که این مسائل درنهایت به ثبات و دوام کلی آنها در بلندمدت تأثیر می‌گذارد.
در سال‌های اخیر توجه نهادهای دانشگاهی نیز به موضوع پایداری افزایش یافته است؛ به‌طوری‌که مقالات منتشرشده در این زمینه بیان‌کنندۀ این موضوع است. علاوه بر این، به نظر می‌رسد آگاهی سازمان‌ها نیز نسبت به اهمیت فعالیت‌های تجاری پایدار افزایش یافته است. طبق نتایج پژوهش رضایی، در سال ۲۰۱۵، ۷۲ درصد از ۲۵۰ شرکت بزرگ جهان، داوطلبانه گزارش‌های پایداری را ارائه کرده‌اند. همچنین نهادهای حرفه‌ای حسابداری نیز توجه ویژه‌ای به مباحث پایداری از خود نشان داده‌اند. باوجود رشد و توجه زیاد کشورها و شرکت‌ها به مقولۀ پایداری، توجه کافی به موضوع پایداری در ایران نشده است.
در پژوهشی که مؤسسۀ حسابرسی کی پیام جی، بین ۳۷۸ مدیر ارشد شرکت‌های بزرگ جهان انجام داد، مشخص شد ۶۲ درصد این شرکت‌ها دارای راهبرد پایداری شرکتی‌اند. نتایج گزارش فدراسیون جهانی حسابداران نیز نشان می‌دهد جنبه‌های مختلف پایداری، درنهایت بر عملکرد مالی و توانایی سازمان در ایجاد ارزش در طول زمان تأثیر می‌گذارد.
در بسیاری از کشورها نظیر دانمارک، برزیل، سنگاپور، فرانسه و آفریقای جنوبی الزامات پایداری شرکتی اجرا می‌شود. ازجمله بورس‌هایی که به‌تازگی تلاش‌های مؤثری را در این زمینه انجام داده، بورس مکزیک است. بورس اوراق بهادار مکزیک، سومین شاخص پایداری جهان را طراحی کرد. این بورس به‌تازگی راه‌اندازی شاخص پایداری جدید خود را اعلام کرد که پس از شاخص پایداری لندن و شاخص پایداری داوجونز، سومین شاخص پایداری در نوع خود است. همچنین کشورهای دانمارک، نروژ و سوئد، شرکت‌ها را به گزارش آثار زیست محیطی ملزم می‌کند. در اهمیت گزارشگری پایداری بیان می‌شود قوانین کشورهای فرانسه و انگلستان، شرکت‌های خاصی را برای گزارش اطلاعات با محوریت پایداری ملزم می‌کند؛ بنابراین شاید پایداری شرکت‌ها در دهه‌های اخیر مهمترین نگرانی دولت‌ها و سازمان‌های تجاری است.
همچنین در بازار سرمایۀ ایران، آیین‌نامۀ حاکمیت شرکتی تدوین شد و انتظار می‌رود در آیندۀ نزدیک الزامات گزارشگری پایداری افزایش یابد؛ درنتیجه، به نظر می‌رسد انجام پژوهشی دربارۀ الگوی منسجم گزارشگری پایداری (شرایط علّی، مداخله‌گر و زمینه‌ای؛ راهبردها و پیامدهای گزارشگری پایداری) به توسعۀ این نوع گزارشگری در ایران کمک کند.
الگوی منسجم گزارشگری پایداری
سازمان گزارشگری ابتکار جهانی، سازمانی بین‌المللی و مستقل است که از سال ۱۹۹۷ میلادی پیشرو تلاش‌های انجام‌شده در زمینۀ گزارشگری پایداری بوده است. در سال ۲۰۱۶ میلادی این سازمان نخستین استانداردهای جهانی گزارشگری پایداری تهیه‌شده با هیئت استانداردهای پایداری جهانی را ارائه کرد. استانداردهای مزبور شامل ۳۶ استاندارد بوده که ۳ نمونه از آن عمومی، ۶ نمونه اقتصادی، ۸ نمونه زیست‌محیطی و ۱۹ نمونه اجتماعی است و تاریخ پیشنهادی برای اجرای آن از جولای ۲۰۱۸ میلادی است؛ هرچند اجرای قبل از این تاریخ نیز توصیه شده است. با وجود اینکه این استانداردها شامل تمامی عناوین ذکرشده برای گزارش‌های با محوریت پایداری است و استانداردهایی چندجانبه برای گزارشگری غیرمالی را ارائه می‌کند؛ اما تمرکز آن بر موضوع‌های اجتماعی و زیست محیطی است و تنها تعداد محدود و در عوض کلی از شاخص‌های اقتصادی را پوشش می‌دهد و مقررات تفصیلی‌تر برای گزارشگری موضوع‌های اقتصادی را به چارچوب‌های مقرراتی موجود برای گزارشگری مالی ازقبیل اصول پذیرفته‌شدۀ حسابداری آمریکا و استانداردهای بین‌المللی گزارشگری مالی ارجاع می‌دهد (فخاری و همکاران، ۱۳۹۶)؛ اما در حال حاضر، با وجود رهنمودها و استانداردهای الگوی گزارشگری جهانی دربارۀ گزارشگری پایداری، رویۀ جاری گزارشگری با محوریت پایداری در اصل ماهیتی داوطلبانه دارد؛ به‌گونه‌ای که شرکت‌ها در افشاکردن یا نکردن این اطلاعات آزادند. به عبارت دیگر، در حال حاضر هیچ اجباری برای افشای اطلاعات پایداری در گزارش‌های سالانه وجود ندارد. در پرتو این اختیار عمل، در گزارشگری شرکت‌ها از عناوین زیادی برای توصیف گزارش‌های فعلی ازقبیل گزارشگری شهروندی شرکتی، مسئولیت اجتماعی شرکت، توسعۀ پایدار، هزینه‌های توسعۀ پایدار و درنهایت گزارشگری پایداری استفاده می‌شود [۱۹]. نبود قانون برای گزارشگری پایداری باعث ایجاد مشکلات مختلفی نیز شده است. براساس نظر انجمن حسابداران خبره انگلستان و ولز (۲۰۱۵)، مشکلات مذکور عبارت‌اند از:
۱٫ به دلیل داوطلبانه‌بودن این گزارش‌ها، همۀ شرکت‌ها چنین اطلاعاتی را افشا نمی‌کنند.
- ۲٫ ممکن است اطلاعاتی افشا شوند که کامل یا اتکاپذیر نیستند و بسیاری از شرکت‌ها صرفاً اطلاعاتی را افشا می‌کنند که جنبۀ مثبتی از آنها را نشان می‌دهد.
- ۳٫ احتمال نبود یکنواختی در اطلاعات ارائه‌شده در سال‌های مختلف وجود دارد.
- ۴٫ برخی از شرکت‌ها به‌ویژه شرکت‌های کوچک و متوسط عقیده دارند هزینه‌های تهیه و ارائۀ اطلاعات اضافی در این زمینه بیشتر از منافع آن است.
طبق نظر آلوارز و اورتا، درک عوامل مؤثر بر انتشار گزارشگری پایداری ممکن است به شرکت‌ها کمک کند شفافیت گزارشگری برای کاربران و همچنین تصویر آنها در جوامع را بهبود بخشد. در چنین شرایطی همۀ کشورها باید با در نظر گرفتن اهمیت روزافزون مقولۀ توسعۀ پایدار اقداماتی مناسب را در این مسیر به عمل آورند. نظر به نقش بسیار مهم شرکت‌ها در این زمینه، یکی از اقدامات سودمند در این زمینه، طراحی الگوی گزارشگری پایداری شرکت‌ها است تا حسب اقدامات لازم برای اجرای گزارشگری پایداری انجام شود.
در حال حاضر، الزام و چارچوبی برای شرکت‌های ایرانی به‌منظور گزارش پایداری وجود ندارد؛ درنتیجه، شرکت‌ها ابزار کافی و مناسبی برای اندازه‌گیری، اطلاع‌رسانی و پاسخگویی به ذی‌نفعان داخلی و خارجی در جهت اهداف توسعه پایدار را ندارند؛ بنابراین، امکان درک ریسک‌ها و فرصت‌ها برای مدیران سازمان‌ها و همچنین ذی‌نفعان شرکت‌ها وجود ندارد. با نبود گزارشگری پایداری، اعمال مدیریت بلندمدت راهبردی و طرح‌های کسب‌وکار با مشکل مواجه می‌شود. همچنین با نبود گزارشگری پایداری مقایسۀ عملکرد به‌طور داخلی، بین سازمانی و بین بخش‌های مختلف صنعت با مشکل مواجه می‌شود؛ درنتیجه، گزارش پایداری توانایی ذی‌نفعان را برای درک ارزش حقیقی سازمان و دارایی‌های ملموس و غیرملموس آن تسهیل می‌بخشد؛ بنابراین، در این پژوهش تلاش می‌شود به‌منظور کاهش مشکلات اشاره‌شده، الگوی منسجم گزارشگری پایداری در ایران طراحی شود.
پرسش‌های پژوهش
در راستای دستیابی به هدف اصلی پژوهش که به دنبال اثبات یا رد ادعای خاصی نبوده و صرفاً در پی طراحی الگوی منسجم گزارشگری پایداری شرکت‌هاست، طرح فرضیه برای پژوهش حاضر ضرورتی ندارد و اهم تلاش، صرف پاسخگویی به پرسش‌های پژوهش می‌شود. بر اساس این، پرسش‌های فرعی پژوهش به شرح زیر طرح می‌شوند:
پرسش اول: شرایط علّی، مداخله‌گر و زمینه‌ای گزارشگری پایداری چیست؟
پرسش دوم: راهبردهای گزارشگری پایداری چیست؟
پرسش سوم: پیامدهای گزارشگری پایداری چیست؟
چگونه به یک الگوی منسجم در گزارش پایداری شرکت‌ها دست یابیم؟
منبع: پژوهش های حسابداری مالی / مصطفی عبدی _ غلامرضا کردستانی _ جواد رضازاده
انتهای پیام/