چگونه بن‌بست ۷ ساله در روابط تهران- ریاض شکسته شد؟
دانستنی اقتصاد، گروه بین الملل: در سال ۲۰۱۶ روابط ایران و عربستان سعودی پس از اعدام روحانی شیعه آیت الله نمر باقر النمر و سپس ناآرامی‌های ناشی از آن در اطراف سفارت‌خانه و کنسولگری سعودی در تهران- مشهد به صورت رسمی قطع شد. حال پس از هفت سال بن‌بست سیاسی در روابط تهران- ریاض، جمهوری اسلامی ایران، پادشاهی سعودی و چین بیانیه سه‌جانبه ای را در پکن امضا نمودند که براساس آن دو کشور در بازه زمانی دو ماهه روابط رسمی دیپلماتیک را از سر گرفته و سفارتخانهها کار خود را آغاز می‌کنند.
به عقیده کارشناسان عادی‌سازی روابط میان ایران و سعودی نه تنها فصلی تازه در روابط منطقه‌ای را آغاز خواهد کرد، بلکه در معادلات جهانی تأثیر زیادی برجای خواهد گذاشت. بی‌شک این دست‌آورد بدون فعالیت‌های نیروهای دفاعی- امنیتی کشور در عرصه «میدان»، دیپلماسی پویا در دستگاه سیاست خارجی و میانجی‌گری دولت‌های خیرخواه همچون چین، عراق و عمان امکان پذیر نبود. در ادامه این گزارش سعی خواهیم کرد تا به بازخوانی وقایع مهم در شکل‌گیری زمینه مذاکره مستقیم ایران و عربستان، پنج دور مذاکرات امنیتی بغداد و در نهایت اعلام عادی‌سازی روابط دو کشور در پکن بپردازیم.
آغاز «دیپلماسی میانجی‌گرایانه» بغداد
به گزارش «بغداد الیوم» نخستین تحرکات بغداد برای میانجی‌گری میان ایران و پادشاهی سعودی در زمان نخست وزیری عادل عبدالمهدی نخست وزیر وقت عراق آغاز شد. این موضوع را خبرگزاری «فرانس پرس» در مارس ۲۰۱۹ تأیید کرد و افزود فالح الفیاض مشاور امنیت ملی عراق در سفر اخیر خود به ریاض حامل پیامی از جانب ایران بوده است. به فاصله کمتر از یک ماه هیأتی عراقی به ریاست عادل عبدالمهدی در آوریل ۲۰۱۹ برای پیگیری پرونده «میانجی‌گری» راهی تهران و ریاض شد.
در جولای ۲۰۱۹، پایگاه خبری «لبنان ۲۴» از تشدید تحرکات دو هیأت دیپلماتیک عراقی و مصری برای میانجی‌گری میان ایران و عربستان خبر داد. به صورت موازی تماس‌هایی از سوی عمان و امارات نیز در جریان بود.
به فاصله کمتر از یک ماه در آگوست ۲۰۱۹، بعثه حج عراق از دیدار مقامات «سطح بالا» ایرانی و سعودی در مکه خبر داد. این دیدار در زمانی برگزار شد که سطح تنش‌ها در منطقه خلیج فارس به سطح بی‌سابقه‌ای رسیده و به صورت همزمان هیأتی از امارات راهی ایران شده بود.
شهید سلیمانی؛ حامی تنش‌زدایی
در فوریه ۲۰۲۰ روزنامه «نیویورک تایمز» در گزارشی به میانجی‌گری عراق و پاکستان برای کاهش تنش میان ایران با عربستان سعودی و امارات عربی متحده اشاره کرد. این رسانه آمریکایی نقش‌آفرینی سپهبد شهید سلیمانی را عامل کلیدی در رایزنی میان ایران با دولت‌های خلیج فارس عنوان نمود. این موضوع بعدها از سوی محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح تأیید شد.
چند ماه بعد در جولای ۲۰۲۰، محمد جواد ظریف وزیر خارجه وقت ایران، یک روز پیش از سفر مصطفی الکاظمی نخست وزیر وقت عراق به ریاض، راهی بغداد پایتخت عراق شد. در کنفرانس مطبوعاتی مشترک ظریف و همتای عراقی خود فؤاد حسین بر این موضوع تاکید شد که عراق خواستار روابطی متعادل با همه کشورهای همسایه براساس منافع عراق، منافع مشترک و اصل خودداری از دخالت در امور داخلی کشورهاست. الکاظمی پس از سفر به ریاض راهی تهران شد تا با مقامات ایرانی در راستای پیشبرد پرونده عادی‌سازی روابط دیپلماتیک ایران و سعودی دیدار و گفتگو کند.
آشکارسازی مذاکرات امنیتی بغداد
در آوریل ۲۰۲۱ «فایننشال تایمز» برای اولین بار موضوع مذاکرات مستقیم بغداد با حضور مقامات ارشد ایرانی و سعودی در بغداد رسانه‌ای شد. در پنجم مه ۲۰۲۱ برهم صالح رئیس جمهور وقت عراق در جریان سخنرانی در «انستیتو بیروت» ضمن اشاره به مذاکرات مسنقیم ایران- سعودی در بغداد مدعی شد که بغداد بیش از یکبار میزبان گفتگوهای میان دو کشور بوده است. در این نشست علاوه بر حضور قاسم الاعرجی مشاور امنیت ملی وقت عراق، ریاست هیأت سعودی با خالد بن علی الحمیدان رئیس دستگاه اطلاعاتی عربستان و از جانب ایران سعید ایروانی معاون دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران حضور داشتند. خبرگزاری «رویترز» به نقل از سه منبع مطلع، پرونده جنگ یمن و تداوم بن‌بست سیاسی در لبنان را دو موضوع مورد بحث در این نشست عنوان کرد.
تغییر لحن «ولیعهد» در قبال ایران
به فاصله چند روز در ۲۸ آوریل ۲۰۲۱ محمد بن سلمان ولیعهد سعودی در جریان مصاحبه‌ای تلویزیونی نسبت به بهبود روابط تهران- ریاض ابراز امیدواری کرد و گفت: «در نهایت، ایران یک کشور همسایه است، همه ما امیدواریم که رابطه خوب و متمایزی با ایران برقرار کنیم.» وی در ادامه این مصاحبه از تمایل ریاض برای توسعه و پیشرفت ایران سخن گفت. در واکنش به این اظهارات سعید خطیب‌زاده سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ایران گفت: «با دیدگاه‌های سازنده و روش گفتگو محور، این دو کشور مهم منطقه و جهان اسلام می‌توانند با پشت سر گذاشتن اختلافات، وارد فصل تازه ای از تعامل و همکاری برای نیل به صلح و ثبات و توسعه منطقه‌ای شوند.»
همزمان با مذاکرات بغداد، در جریان سفر محمد جواد ظریف به مسقط پایتخت عمان، گمانه‌زنی‌ها در خصوص ایجاد کانال موازی برای پیشبرد پروژه میانجی‌گری میان تهران- ریاض افزایش یافت.
در آگوست ۲۰۲۱ ایرج مسجد جامعی سفیر وقت ایران در عراق، در مرکز گفت‌وگوهای الرافدین ضمن اشاره به نقش سازنده بغداد در نزدیک کردن دیدگاه‌های ایران و سعودی به یکدیگر، گفت: «از طریق همکاری دولت عراق، سه دور مذاکرات با عربستان در بغداد انجام دادیم و دور چهارم در پی تشکیل دولت جدید ایران برگزار خواهد شد.»
در نهم سپتامبر ۲۰۲۱، ملک سلمان بن عبدالعزیز پادشاه عربستان در جریان سخنرانی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد ابراز امیدواری کرد که مذاکرات میان تهران- ریاض منجر به «اعتماد سازی» و برقراری روابط دوجانبه میان دو کشور شود.
روی کارآمدن دولت سیزدهم؛ برگزاری دور چهارم گفتگوهای بغداد
پس از روی کارآمدن دولت سیزدهم در ایران، در سپتامبر ۲۰۲۱ چهارمین دور از مذاکرات امنیتی بغداد میان تهران- ریاض به صورت محرمانه برگزار شد. به گزارش «العربی الجدید» در این نشست تمرکز طرف عربستانی بر پرونده یمن بوده است اما تیم ایرانی با اصرار بر مواضع پیشین خود راه‌وحل این بحران را در گفتگو مستقیم میان ریاض و صنعا عنوان می‌کرد. با این حال هیأت مذاکره کننده ایرانی به طرف سعودی اطمینان داد که تهران برای تسهیل گفتگو میان عربستان و دولت نجات ملی یمن آمادگی لازم را دارد.
در این دور پرونده مذاکرات با عربستان از وزارت امور خارجه به شورای عالی امنیت ملی منتقل شد. پس از نشست چهارم، هیأت ایرانی برای وضعیت سفارت ایران در ریاض و کنسولگری ایران در جده راهی عربستان شد. به صورت متقابل مقامات امنیتی سعودی برای پیگیری موضوع بازگشایی سفارت به تهران سفر کرده و تدابیر امنیتی داخل سفارت را تغییر دادند. یک منبع نزدیک به دفتر نخست‌وزیر وقت عراق نیز اعلام کرده بود که مصطفی الکاظمی در این دور از مذاکرات پیشنهاد کشیدن بزرگراه مشهد مکه را که از شهر کربلا عبور می‌کند مطرح کرده که با استقبال طرفین مواجه شد.
در اکتبر ۲۰۲۱ «فرانس پرس» در گزارشی خبر از توافق اولیه ایران و سعودی برای کاهش تنش‌ها در سطح منطقه و بازگشایی کنسولگری‌ها در در دو کشور دادند. به فاصله چند روز فیصل به فرحان وزیر خارجه سعودی در جریان کنفرانس مطبوعاتی در واشنگتن مذاکرات امنیتی با ایران را دوستانه اما بدون پیشرفت ملموس توصیف کرده بود.
در روز هجدهم اکتبر ۲۰۲۱، روح الله لطیفی سخنگوی گمرک ایران، از سرگیری صادرات ایران به عربستان سعودی را به عنوان گامی در جهت عادی‌سازی روابط میان دو کشور رسانه‌ای کرد.
به فاصله یک ماه، مذاکرات ایران- سعودی که قرار بود در دوم نوامبر برگزار شود به دلیل بحران سیاسی پیش آمده در بغداد به تعویق افتاد. البته برخی دیگر تعویق دور پنجم مذاکرات را مسئله طبیعی و مسبوق به سابقه عنوان کردند. پس از این تعویق کوتاه وزیر خارجه سعودی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران و سفیر جمهوری اسلامی ایران در بغداد از قریب القوع بودن دور پنجم مذاکرات میان ایران و پادشاهی سعودی در بغداد خبر دادند.
مذاکرات غیر رسمی ایران- سعودی در اردن
در دسامبر ۲۰۲۱ پژوهشگاه عربی مطالعات امنیتی اردن میزبان مذاکرات میان چهره‌های آکادمیک و کارشناسان امنیتی ایرانی و سعودی بود. ایمن خلیل مدیر این پژوهشگاه عربی در مصاحبه با «سی ان ان»، از مطرح شدن پیشنهادی مقدماتی برای تنظیم توافق نامه هسته‌ای در سطح کشورهای منطقه خبر داد. همچنین در این نشست دو کشور درباره پرونده‌های یمن، لبنان و سوریه به بحث و رایزنی پرداختند.
توصیه خیرخواهانه رهبر معظم انقلاب به سعودی
در بهار ۱۴۰۱ رهبر معظم انقلاب ضمن تمجید از شجاعت مردم مظلوم یمن در توصیه‌ای «دلسوزانه» و «خیرخواهانه» به مسئولان سعودی گفتند: «چرا به جنگی که می‌دانید احتمال پیروزی در آن را ندارید ادامه می‌دهید؟ راهی پیدا کنید و خود را از این معرکه خارج کنید.»
دور پنجم گفتگوهای بغداد
پس از وقفه‌ای کوتاه پنجمین دور از مذاکرات امنیتی بغداد میان ایران- سعودی با تداوم میانجی‌گری فعال عمان و عراق برگزار شد. در این نشست نیز مقامات ارشد دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی ایران و رئیس سرویس اطلاعاتی عربستان به عنوان نمایندگان تام‌الاختیار دو کشور در جلسات شرکت کرده‌اند.
پس از پایان دور پنجم گفتگوهای بغداد میان ایران و سعودی، فواد حسین وزیر امور خارجه وقت عراق در گفتگو با «الجزیره» از یادداشت تفاهم ۱۰ بندی میان تهران –ریاض خبر داد. وی در ادامه از توافق دو طرف بر سر ادامه مذاکرات در سطح دیپلماتیک پرده برداشت.
نخسین دیدار رسمی میان ایران و سعودی
در ۲۱ ژوئن ۲۰۲۲ صادق حسینی رئیس سازمان حج و زیارت ایران و توفیق بن فوزان الربیعه وزیر حج و عمره عربستان با یکدیگر دیدار و درباره موضوعاتی همچون درخواست افزایش سهمیه حجاج ایرانی، رفع موانع عمره، افزایش هزینه‌ها و امنیت حجاج گفتگو کردند. این نشست نخستین دیدار رسمی مقامات دو کشور پس از سال‌ها قطع روابط سیاسی و دیپلماتیک محسوب می‌شود.
دیپلماسی چینی و پایان بن بست هفت ساله
در حالی که بسیاری رسانه‌ها و تحلیل‌گران منتظر برگزاری دور ششم مذاکرات امنیتی بغداد و حتی دیدار وزرای خارجه ایران و سعودی بودند، ناگهان تغییری معنادار در محل ادامه مذاکرات کاهش تنش‌ها میان تهران- ریاض اتفاق افتاد. ظاهراً پس از سفر شیء جین پینگ به منطقه خلیج فارس و کمی بعد سفر ابراهیم رئیسی به چین، مقدمات انتقال مذاکرات ایران- سعودی از بغداد به پکن فراهم شد.
به گزارش «نور نیوز»، «علی شمخانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران پس از امضای بیانیه مشترک سه‌جانبه میان ایران، عربستان و چین در پکن گفت: «سفر ماه گذشته ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران به چین و گفت و گوی با شیء جین پینگ رئیس جمهور چین، بستر شکل‌گیری مذاکرات جدید و بسیار جدی میان هیأت‌های ایران و عربستان را فراهم کرد.» وی گفت و گوهای انجام شده میان دو کشور را صریح، شفاف، همه‌جانبه و سازنده عنوان کرد و افزود: «رفع سوءتفاهم‌ها و نگاه رو به آینده در روابط تهران-ریاض، قطعاً توسعه ثبات و امنیت منطقه‌ای و افزایش همکاری کشورهای عربی منطقه و جهان اسلام را برای مدیریت چالش‌های موجود به‌دنبال خواهد داشت.»
دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران ۵ دور مذاکره اولیه انجام شده با عربستان که به میزبانی عراق و عمان انجام شد را در دست‌یابی به توافق نهایی، مؤثر ارزیابی و از تلاش این دو کشور نیز در این خصوص سپاس‌گزاری کرد. در جریان مذاکرات فشرده شمخانی و مساعد بن‌محمد العیبان مسئولین نهادهای امنیت ملی ایران و عربستان که از ۶ تا ۱۰ مارس در شهر پکن پایتخت چین برگزار شد، دو کشور توافق کردند که پس از ۷ سال، روابط دیپلماتیک خود را از سر بگیرند. بر اساس توافق دو کشور، وزیران خارجه ایران و عربستان ضمن ملاقات با یکدیگر، حداکثر ظرف دو ماه، زمینه‌های اجرایی تبادل سفرا و بازگشایی سفارتخانهها و همچنین سایر الزامات برای از سرگیری روابط را فراهم خواهند کرد.
همچنین در بیانیه مشترک سه کشور آمده است که تهران –ریاض ضمن اشاره بر اصول احترام به حاکمیت و عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر، دو کشور بر اجرای موافقت‌نامه همکاری امنیتی امضا شده در ۲۸ فروردین ۱۳۸۰ و نیز موافقت‌نامه‌های عمومی برای همکاری در حوزه‌های اقتصادی، بازرگانی، سرمایه‌گذاری، فنی، علمی، فرهنگی، ورزشی و جوانان (۵ تیرماه ۱۳۷۷) توافق کردند.
بهره سخن
«بن‌بست سیاسی» در روابط جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی سعودی پس از وقفه‌ای هفت ساله، این بار نه در واشنگتن، پاریس یا حتی لندن، بلکه در پکن پایتخت چین شکسته شد. توافق پکن نشانه آغاز دوران جدید در نظم نوین منطقه خاورمیانه است. نظمی چند قطبی که در آن دیگر قدرت مطلق آمریکا نیست، بلکه سایر قدرت‌های نوظهور همچون چین، هند و روسیه می‌توانند تأثیر جدی بر معادلات منطقه‌ای بر جای بگذارند. دیگر پیام توافق پکن، تفاوت‌های «دیپلماسی چینی» با سیاست خاورمیانه‌ای آمریکا است. در حالی که چینی‌ها برای پیشبرد منافع خود در منطقه خلیج فارس گزینه «دیپلماسی» و «تنش زدایی» را انتخاب می‌کنند؛ واشنگتن با ایجاد اختلاف میان قدرت‌های منطقه غرب آسیا به دنبال فروش اسلحه و تضمین امنیت رژیم صهیونیستی است.
حال با آب شدن یخ روابط تهران- ریاض باید امیدوار بود که اخبار مثبتی همچون تثبیت آتش بس و پایان مسالمت آمیز بحران یمن، بازگشت سوریه به اتحادیه عرب، توافق بر سر تشکیل دولت فراگیر در لبنان و ایجاد چشم انداز در مسیر بهبود روابط میان ایران- بحرین منتشر شود. در راه نیل به این اهداف کشورهای میانجی همچون چین، عراق و عمان می‌توانند با اتخاذ دیپلماسی فعال به کمک مسائل باقی مانده میان تهران و ریاض کمک کنند.
