فلسفه وجوب زکات فطره، دستگیری از نیازمندان است

دانستنی اقتصاد -گروه دین و اندیشه- نگار احدپور اقبلاغ: یکی از واجبات مالی که باید با قصد قربت پرداخت شود، زکات فطره یا همان فطریه است. مسلمانان بعد از یک ماه روزه‌داری در ماه مبارک رمضان در روز عید فطر که اولین روز از ماه قمری شوّال است؛ معمولاً قبل از شرکت در نماز عید فطر؛ مبلغی را به عنوان فطریه پرداخت می‌کنند. این مبالغ؛ جهت کمک به فقرا و مستمندان و دیگر مواردی که در فقه آمده است، هزینه می‌شود.البته برخی هم پس از نماز عید فطر این عمل واجب را انجام می‌دهند.درباره زکات فطره نیز روایاتی رسیده است که بیان‌گر حکمت پرداخت آن است: زکات فطره باعث قبولی و تمامیت روزه می‌شود. در روایتی از امام صادق (ع) این‌گونه آمده است: «همانا دادن زکات فطره از جمله عوامل تمام‌کننده و کمال‌بخش روزه است همان‌گونه که صلوات بر پیامبر (ص) از جمله عوامل تمام کننده نماز می‌باشد؛ چرا که هرکس روزه بگیرد ولی زکات فطره را عمداً ترک کند و ادا نکند، مانند آن است که روزه‌ای نگرفته است. همان‌گونه که هرگاه کسی نماز بگذارد ولی صلوات بر پیامبر (ص) نفرستد مانند آن است که نماز نگذاشته است…».

شیخ مفید در این‌باره می‌گوید: «زکات فطره بر هر مسلمانی که آزاد و بالغ باشد و استطاعت پرداخت داشته باشد، واجب است؛ دلیل بر وجوب پرداخت زکات فطره روایات است: [مانند این‌که؛] عبدالرحمن بن حجاج از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: فطریه بر هر شخصی که زکات بر او واجب بوده؛ واجب است».بنابراین، فقهای شیعه با توجه به روایات و اجماعی که بین آنها در این‌باره وجود دارد، قائل به وجوب زکات فطره شده‌اند.

به همین منظور با حجت الاسلام سیدمهدی حسین زاده، مفسر قرآن کریم و دبیرکل بنیاد قرآن به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

حجت الاسلام سیدمهدی حسین زاده با اشاره به عید سعید فطر و جایگاه عید بندگی در آیات و روایات عنوان کرد: در روایت است که شب عید فطر از جهت فضیلت از شب قدر کمتر نیست و روز عید فطر چنان که در دعای نماز عید فطر آمده است «عید مسلمین و ذخیره معنوی برای محمد و آل محمد (ص) است و از جهت دیگر در این روز بزرگ‌داشت دسته جمعی یاد خداوند متعال با گفتن تکبیر انجام می‌گیرد و به همین دلیل در بعد از نماز مغرب و عشاء و نماز صبح وارد شده است که بگوییم: الله اکبر، الله اکبر، لا اله الا الله والله اکبر، الله اکبر و لله الحمد الحمدلله علی ما هدانا و له الشکر علی ما اولانا.

حسین زاده با اشاره به آیات ۱۴ و ۱۵ سوره مبارکه اعلی بیان کرد: در آیات مورد بحث به نجات اهل ایمان و عوامل این نجات اشاره می‌کند. نخست می‌فرماید: مسلماً رستگار می‌شود کسی که خود را تزکیه کند (قد افلح من تزکی) و نام پروردگارش را به یاد آورد و به دنبال آن نماز بخواند (و ذکر اسم ربه فصلی). به این ترتیب، عامل فلاح و رستگاری و پیروزی و نجات را سه چیز می‌شمرد: تزکیه و ذکر نام خداوند و سپس بجا آوردن نماز.

وی افزود: در اینکه منظور از تزکیه چیست، تفسیرهای گوناگونی ذکر کرده‌اند: نخست اینکه منظور، پاکسازی روح از شرک است، به قرینه ی آیات قبل و نیز به قرینه اینکه مهمترین پاکسازی، همان پاکسازی از شرک است. دیگر اینکه منظور، پاکسازی دل از رذائل اخلاقی و انجام اعمال صالح است، به قرینه ی آیات فلاح در قرآن مجید، از جمله آیات آغاز سوره‌ی مؤمنون که فلاح را در گرو اعمال صالح می‌شمرد. و به قرینه آیه ۹ سوره شمس که بعد از ذکر مسئله‌ی تقوی و فجور می‌فرماید: قدافلح من زکیها: رستگار شد کسی که نفس خود را از فجور و اعمال زشت پاک کرد و به زینت تقوی بیاراست.

دبیرکل بنیاد قرآن تصریح کرد: باتوجه به آیات فوق، منظور، زکات فطره در روز عید فطر است که نخست باید زکات را پرداخت و بعد نماز عید را بجا آورد. در آیات فوق نخست، سخن از تزکیه و بعد ذکر پروردگار و سپس نماز است. به گفته بعضی از مفسران، مراحل عملی مکلف، سه مرحله است: نخست ازاله عقاید فاسده از قلب. سپس حضور معرفه الله و صفات و اسماً او در دل و سوم اشتغال به خدمت. آیات فوق در سه جمله‌ی کوتاه، اشاره به این سه مرحله کرده است.

وی خاطرنشان کرد: این نکته نیز قابل توجه است که این آیه نماز را فرع بر ذکر پروردگار می‌شمرد. این به خاطر آن است که، تا به یاد او نیفتد و نور ایمان در دل او پرتوافکن نشود، به نماز نمی‌ایستد. به علاوه، نمازی ارزشمند است که توأم با ذکر او و ناشی از یاد او باشد و اینکه بعضی، ذکر پروردگار را تنها به معنی الله اکبر یا بسم الله الرحمن الرحیم که در آغاز نماز گفته می‌شود تفسیر کرده‌اند که در حقیقت بیان مصداق‌هایی از آن است.

حسین زاده افزود: همان طور که می‌دانیم، وظیفه‌ی پیغمبر تزکیه است. دل‌های مستعد و حق طلب و حقیقت خواه آیات را می‌شنوند، متأثر می‌شوند، می‌پذیرند و می‌گروند و دل‌هایشان از نجاست شرک، با آب توحید، پاک و پاکیزه می‌شود. و ذکر اسم ربه فصلی (اسامی پروردگار همگی اوصاف ذات مقدسش هستند) ذکر ممکن است به زبان باشد، مثل معنی رحمن و رحیم و آثار رحمت واسعه خداوند در همه کائنات و در وجود خودمان بیندیشیم. توجه به معانی رحمت و علو و عظمت خالق و رازق بودن قادر متعال، قهراً و قطعاً، خضوع و خشوع می‌آورد. برجسته‌ترین نمونه‌ی اظهار خشوع، نماز است. ببینید چگونه در سه کلمه، جمیع مراحل را جمع فرموده است: نخست: پاک شدن از شرک و اخلاق رذیله به توحید و ایمان و باور داشتن اصول عقاید (تزکی)، دوم: در آثار قدرت و حکمت پروردگار و نعمت‌های مادی و معنوی و جسمی و روحی اندیشیدن. زیرا که هر ساعتی از این تفکر، بهتر از هفتاد سال عبادت است. علاوه بر این ذکر قلبی، با زبان نیز کلمه شهادت گفتن (وذکراسم ربه) و سوم: اظهار شکستگی و فروتنی و کوچکی در پیشگاه پروردگار نمودن و به عبادت و پرستش پرداختن (فصلی). هرکس این سه مرحله را پیمود به سرمنزل فلاح و رستگاری می‌رسد و این است معنی «قد افلح من تزکی».

پرداخت زکات، موجب رستگاری است

وی افزود: عده‌ای براساس روایات رسیده معتقدند که منظور از «تزکی» دادن زکات فطره و خواندن نماز عید است.. بعضی نیز تزکیه را در اینجا، به معنی دادن صدقه‌ی مالی دانسته‌اند. مهم این است که تزکیه، معنی وسیعی دارد که همه ی این مفاهیم را در بر می‌گیرد. هم پاکسازی روح از آلودگی شرک و هم پاکسازی از اخلاق رذیله و هم پاکسازی عمل از محرمات و هرگونه ریا و هم پاکسازی مال و جان به وسیله‌ی دادن زکات در راه خدا. زیرا طبق آیه‌ی «اخذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها» (از اموال آنها صدقه‌ای (زکات) بگیر تا آنها را به وسیله‌ی آن پاکسازی و تزکیه کنی)، دادن زکات سبب پاکی روح و جان است. بنابراین، تمام تفسیرها ممکن است درمعنی گسترده ی آیه جمع باشد.

پروردگار در قرآن کریم در حقیقت پرداخت زکات فطره را بر نماز عید مقدّم داشته و آن را موجب رستگاری و سعادتمندی قرار داده است و این اوج اهمیت و شکوه زکات فطره است

پرداخت زکات فطره بر نماز عید مقدم است

این مفسر قرآن با اشاره به روایتی بیان کرد: حسین زاده در ادامه به روایتی از امام صادق (ع) اشاره و عنوان کرد: شخصی از امام صادق (ع) پرسید معنای آیه‌ی قد افلح من تزکی چیست؟ فرمود: این است که هرکس زکات فطره بدهد، رستگار می‌شود. پرسید معنای آیه‌ی «و ذکر اسم ربه فصلی» چیست؟ فرمود این است که (برای نماز عید) به سوی جبانه برود و نماز بخواند و منظور از جبانه، صحرا است. رسول خدا (ص) همواره در روزهای عید فطر، قبل از رفتن به مصلی، فطره را تقسیم می‌کرد و این آیه را می‌خواند: «قد افلح من تزکی و ذکر اسم ربه فصلی».

حسین زاده افزود: پروردگار در قرآن کریم در حقیقت پرداخت زکات فطره را بر نماز عید مقدّم داشته و آن را موجب رستگاری و سعادتمندی قرار داده است و این اوج اهمیت و شکوه زکات فطره است. خداوند زکات را بر نماز مقدم داشته، و فرموده است: کسی در حقیقت رستگار شد که زکات پرداخت و نام خدای خود را یاد کرد، و آنگاه نماز بجا آورد این احتمال نیز به گفته برخی مفسّران وجود دارد که تفسیر تَزَکَّی به زکات فطره از قبیل بیان یک مصداق و تطبیق آیه بر فرد روشن باشد. زیرا تزکیه معنای وسیعی دارد که همه این مفاهیم را در بر می‌‏گیرد، هم پاکسازی روح از آلودگی شرک، و هم پاکسازی از اخلاق رذیله، و هم پاکسازی مال و جان به وسیله دادن زکات در راه خدا.

زکات فطره، کمال روزه داری است

حسین زاده در ادامه گفت: در اینکه مقصود از «تَزَکّی» در آیه قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکّی چیست؛ مفسّران معانی مختلفی را همانند پاکیزه شدن از شرک، انجام اعمال نیک، صدقه دادن، پاکیزه گشتن از تعلقات دنیوی که بازدارنده از آخرت است ذکر نموده‌اند اما در روایات مختلفی از اهل سنت و شیعه «تزکی» تفسیر به زکات فطره شده است.

وی افزود: در روایتی نقل شده که از پیامبر (ص) درباره زکات فطره سوال شد حضرت آیه «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکّی» را قرائت نمود و فرمود: منظور زکات فطره است و در روایتی امام صادق (ع) زکات فطره را همانند صلوات بر پیامبر در نماز، از موجبات کمال روزه و قبولی صوم و صیام قرارداده است و در توضیح آن فرموده: کسی که روزه بگیرد و به عمد زکات نپردازد، روزه‌ای در نامه عملش منظور نمی‌‏شود، چنانکه اگر فردی در نماز صلوات بر پیامبر (ص) را ترک کند نمازی برای او محسوب نمی‏‌گردد.

فلسفه وجوب زکات فطره، دستگیری از نیازمندان است

این مفسر قرآن کریم بیان کرد: دلایل وجوب پرداخت زکات فطره شیخ مفید در این‌باره می‌گوید: «زکات فطره بر هر مسلمانی که آزاد و بالغ باشد و استطاعت پرداخت داشته باشد، واجب است؛ دلیل بر وجوب پرداخت زکات فطره روایات است: عبدالرحمن بن حجاج از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: فطریه بر هر شخصی که زکات بر او واجب بوده؛ واجب است». بنابراین، فقهای شیعه با توجه به روایات و اجماعی که بین آنها در این‌باره وجود دارد، قائل به وجوب زکات فطره شده‌اند.

وی در پایان گفت: یکی از ثمرات و البته فلسفه وجوب زکات فطره دستگیری مستمندان و نیازمندان است که با پرداخت این زکات مرتفع می‌شود. اگر چندین میلیون مسلمان و شیعه زکات فطره خود را بپردازند، مشکل بسیاری از فقیران و مستمندان مرتفع می‌شود. دین مبین اسلام توجه خاصی به مشکلات مالی و اقتصادی مسلمانان دارد. از این رو زکات محصولات زمینی، خمس و صدقه را در دین اسلام تشریع نموده تا فقر و گرسنگی از جامعه رخت بربندد. و در ضمن دنیا گرایی را نیز از ثروتمندان بزداید.