مدیریت منابع آب در ایران همواره یکی از مهمترین مسائل حاکمیت بوده است، مسائلی نظیر تامین آب شرب مردم، صنایع، کشاورزی و حقابه محیط زیست از چالش‌هایی است که طی سال‌های اخیر مطرح شده است.
با روی کار آمدن دولت سیزدهم، برنامه مدیریت منابع آب با هدف ارتقای بهره‌وری منابع و استفاده بهینه از آب در دستور کار قرار گرفته است. با گذشته بیش از ۱۷ ماه گذشته است. در همین راستا برای کسب اطلاع بیشتر در این رابطه به سراغ هاشم امینی، معاون راهبری و نظارت بر بهره‌برداری شرکت آب و فاضلاب کشور، رفتیم تا پیرامون مسئله آب و برنامه‌های وزارت نیرو در کشور با وی به گفت‌وگو بنشینیم.
مشروح این گفت‌وگو به شرح ذیل است:
* نگهداشت و حفظ آب و تصفیه و بازچرخانی، محور کار دولت است
شما به عنوان معاونت راهبری و نظارت بر بهره‌برداری آبفای کل کشور، وضعیت کنونی آب در کشور و چشم‌انداز آن را چگونه تشریح می‌کنید؟
کشور ایران در طول تاریخ یعنی از زمانی که آریایی‌ها از شمال قفقاز وارد فلات مرکزی ایران شدند، با سرزمینی خشک و نیمه‌خشک مواجه شدند که گستردگی و حاصلخیزی خاکش برایشان بسیار جذاب بود. آنها به مرور یاد گرفتند تا چگونه از منابع موجود آن بهترین بهره‌برداری را ببرند. بعدها که دولت‌های ماد یا پارس شکل گرفت، بزرگترین دغدغه حاکمیت سیاست‌گذاری در حوضه آب بود، به‌طوری که در کتیبه‌های باقیمانده از آن دوره مثلا هخامنشیان اشاره شده است که «خدایا کشور ما را از خشکسالی در امان بدار». این نشان از آن دارد که ایرانیان با کم‌آبی ناآشنا نبودند و نیستند. این سرزمین همواره خشک و کم‌آب بوده است. اما چیزی که حائز است نگاه حاکمیتی به آب نزد ایرانیان است. شگفتی‌های سازه‌ای آبی در ایران گواه بر این مدعاست.
این مقدمه را عرض کردم تا به دوران معاصر بپردازم که همچنان وضعیت تغییر نکرده است. ما همچنان نوسانات تغییر اقلیمی را در فلات مرکزی ایران شاهدیم. این چیز عجیبی نیست. ما پس از یکی دو سال ترسالی وارد یک خشکسالی شدیم پس با یک نگاه تاریخی به این واقعه پی می‌بریم که ما ایرانی‌ها سازگاری با کم‌آبی را باید با یک الگوی ملی و نگاه حاکمیتی مدنظر قرار دهیم.
در حال حاضر راهبرد مدیریت منابع آب کشور در چه بخشی متمرکز شده است؟
باید عرض کنم که ما دوران باشکوه سدسازی را پشت سرگذاشته‌ایم. در این ۴۴ سال بعد از انقلاب ما همه رکورد‌های سدسازی را در دنیا شکستیم و تا حدودی از ظرفیت‌های آبهای متعارف و سطحی خود بهترین بهره را بردیم. امروزه بعد از گام اول دولت در امر آب یعنی همان دوره سدسازی، ما وارد بحث‌های جدید شده‌ایم. یک زمانی بود که اهم اخبار کشور افتتاح سد و پروژه‌های آبرسانی در جای‌جای ایران بود. اما امروز هفته و ماهی نیست که در زمینه افتتاح یا مطالعه طرح‌های تصفیه‌خانه‌ای طرحی نداشته باشیم. این همان نگاه حاکمیتی به آب است که عرض کردم. در سرزمینی که منابع آبی و بارش‌ها کم است، گام بعدی پس از سدسازی، نگهداشت و حفظ آب و تصفیه و بازچرخانی آن است. اما کار به همین جا ختم نمی‌شود. استفاده از ظرفیت‌ها و دانش و تجربه جهانی بحث بعدی است. آب شیرین‌کن‌ها، خطوط آبرسانی، اصلاح خطوط و جلوگیری از هدر رفت، اصلاح الگوی مصرف، بازچرخانی پساب و هزاران شیوه دیگر برای تأمین منابع مورد نیاز توسعه کشور در صدر برنامه‌های دولت محترم سیزدهم و شخص رئیس جمهور عزیز و به تبع آن وزارت نیرو قرار دارد که بی‌وقفه در حال انجام و پیگیری است. چاره‌ای هم نداریم. نمی‌توانیم چرخ‌های توسعه کشور را معطل نگه‌داریم تا دوره خشکسالی تمام شود.
* فاضلاب برای ما در حکم طلا است
به موضوع پسآب و بازچرخانی آب اشاره کردین. در این خصوص کجای کار قرار داریم؟
پسآب یا همان تصفیه فاضلاب و استفاده مجدد از آن در دنیا بحث بسیار مدرنی است. هر چند آمار جهانی نشان می‌دهد که استفاده از پساب در انحصار کشورهای ثروتمند است اما بکارگیری آن در مناطقی که ارزش آب بالاست توجیه منطقی دارد زیرا زیرساخت‌های آن بسیار تکنیکال و در نتیجه هزینه‌بر است. پس هر کشوری علاقه به کاربرد آن ندارد. به هر حال تولید پسآب قیمت کمی ندارد. ولی برای سرزمین‌هایی که منابع آبی کم دارند، نگهداشت آب درون سرزمین و استفاده مجدد و بازچرخانی آب حائز اهمیت است.
آب در کشور ما به سختی به دست می‌آید و با هزینه‌ای بسیار پایین در اختیار شهرها و روستاها و صنایع قرار می‌گیرد. با توسعه شهرها و صنایع، فاضلاب هم افزایش یافته است. اما این فاضلاب یک طلاست. امکان تصفیه دارد. حتی قابلیت شرب و استفاده در بخش‌های بهداشتی هم می‌تواند داشته باشد. ولی جدا از این دو بخش، این پسآب برای صنعت، کشاورزی، فضاهای شهرداری و جاهای دیگر نه تنها لازم است بلکه مثلا در کشاورزی حتی مفید هم هست. چرا که از لحاظ منابع مغذی بسیار غنی است. پس چرا باید اجازه دهیم که این آب هدر رود؟ ما نباید اجازه فرار آب را درون سرزمینی که خشک و کم آب هست بدهیم. حالا به هر قیمتی. اصلا این هدررفت جزو موانع توسعه‌ای در علوم اجتماعی ذکر شده است.
کمی در این حوزه و رابطه هدررفت و مانع‌های توسعه بیشتر توضیح می‌دهید؟
در علوم سیاسی و اجتماعی ذکر شده است که از عوامل تولید صنعت، انباشت منابع است. انباشت منابع از طریق صرفه‌جویی و به قول معروف پس‌آنداز به دست می‌آید. وقتی که شما پس‌انداز کنید به سمت تولید انبوه و به عبارت صحیح‌تر صنعتی شدن گام برمی‌دارید. اما صرفه‌جویی فقط کم مصرف‌کردن نیست. همین استفاده صحیح از منابع و بهره‌برداری صحیح هم جزو راه‌های صرفه‌جویی است. پس وقتی صحبت از بازچرخانی آب می‌کنیم عملا داریم از صرفه‌جویی صحبت می‌کنیم.
ما در این راه گام برداشتیم. برنامه بسیار مفصلی داریم. این نگاه حاکمیتی به آب است. دولت این اهمیت را می‌داند و چشم‌انداز حاکمیتی خود را تدوین کرده است. برای همین با حمایت‌های خوبی مواجه هستیم. ما در وزارت نیرو به شدت این امر را پیش می‌بریم.
* ۳۶ میلیون نفر تحت پوشش تصفیه‌خانه فاضلاب کشور
آخرین وضعیت احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در کشور چه میزان افزوده شده و کدام شهرها بیشترین میزان احداث را دارند؟
در حال حاضر ۲۵۲ تصفیه‌خانه فاضلاب در ایران در مدار بهره‌برداری قرار دارد که این تعداد در اوایل ایجاد شرکت‌های آب و فاضلاب ۱۵ تصفیه‌خانه بوده است. در حال حاضر جمعیت تحت پوشش تاسیسات فاضلاب حدود ۳۶ میلیون نفر است و ظرفیت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در مدار بهره‌برداری بالغ بر ۵.۷ میلیون مترمکعب در روز است.
به‌طور کلی وضعیت سیمای تاسیسات فاضلاب کشور را به این شرح می‌توانم عنوان کنم:
جمعیت تحت پوشش تاسیسات فاضلاب: ۵۳ درصد
جمعیت تحت پوشش تاسیسات فاضلاب: ۳۵۵۸۵۹۶۱ نفر
طول خطوط انتقال و شبکه‌های جمع‌آوری فاضلاب:۷۱۱۱۴ کیلومتر
تعداد مشترکین فاضلاب: ۸۵۶۵۶۳۱ خانوار
تعداد تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در مدار بهره‌برداری: ۲۵۲
ظرفیت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در مدار بهره‌برداری (m3/d): ۵۷۰۶۰۰۰
تعداد تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در حال احداث: ۸۷
ظرفیت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در حال احداث (m3/d): ۱۷۳۹۰۰۰
میزان پساب تولیدی حاصل از تاسیسات فاضلاب در انتهای سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۱.۴۹ میلیارد مترمکعب در سال است که از این میزان ۷۱۷.۳۰ میلیون متر مکعب در بخش کشاورزی و ۷۰.۱۸ میلیون مترمکعب در بخش صنعت مورد استفاده قرار گرفته است.
این آمار نشان‌دهنده چیست؟ به طور واضح در قیاس با کشورهای دیگر چه وضعیتی داریم؟
ما در بخش واگذاری پساب به صنایع، جلوتر از کشورهای دیگر هستیم. کشورهای اروپایی کمبود آب ندارند که نیازی به استفاده از پساب در صنعت داشته باشند. ما این کار را انجام می‌دهیم زیرا کشور ایران در یک اقلیم خشک و نیمه‌خشک واقع شده است و متوسط بارندگی آن نسبت به میانگین جهانی، کمتر از یک سوم است. هرچند هنوز نیاز به کار بیشتری است. به هر حال سال‌های اول خیلی سخت بود و امروز به مرحله‌ای رسیدیم که خود صنایع دنبال استفاده از پساب هستند و متوجه شدند که این محصول، چه ارزشی دارد. امروز مدیران صنعتی به خوبی می‌دانند که ارزش آب بسیار بالاست و باید حتماً خودشان به این سمت بیایند و آب پایدار از طریق فاضلاب تولید کنند. بنابراین چشم‌انداز آینده پروژه‌های واگذاری پساب به صنایع بسیار روشن است و روز به روز، تسهیل بیشتری در واگذاری‌های پساب و محدود کردن تخصیص آب به صنایع صورت خواهد گرفت. انتظار می‌رود ظرف مدت سه سال آینده پیشرفت کاملاً چشمگیر در این زمینه داشته باشیم و حداقل هر ساله پساب به میزان حدود ۴۰ میلیون مترمکعب در سال، جایگزین آب مصرفی صنایع شود.
امروز وظیفه ما تسهیل در امور است. از لحاظ فرهنگ مصرف مسأله جا افتاده است. باید امکان سرمایه‌گذاری را بالا ببریم. یکی از این راه‌ها بیع‌متقابل است. باید ذکر کنم که تاکنون ۵۰ قرارداد بیع‌متقابل و واگذاری پساب با مبلغ سرمایه‌گذاری بیش از ۱۶۳۰۰۰ میلیارد ریال و واگذاری حدود ۳۳۳ میلیون مترمکعب پساب در سال، منعقد شده است.
* ۴۰ قرارداد توسعه زیرساخت بازچرخانی با صنایع کشور منعقد کردیم
یک نوع قرارداد در تکمیل تصفیه‌خانه‌های فاضلاب به نام بیع متقابل داریم که به آن اشاره کردید، ساختار این قرارداد را تشریح می‌کنید؟
ببینید، در این نوع قراردادها، متقاضی پساب، در ازای تکمیل طرح فاضلاب در یک شهر و بر مبنای هزینه تمام شده پساب، برای مدت مشخص و در قالب مدل مالی، حجم مشخصی از پساب را در اختیار می‌گیرد. قالب قراردادی مذکور که بدون هیچ‌گونه بار مالی برای دولت است، بیع‌متقابل نامیده می‌شود. از این تعداد، ۴۰ قرارداد به منظور تأمین نیاز آبی صنایع مختلف فولاد، مس، ذوب‌آهن، نیروگاه‌ها و شهرک‌های صنعتی با میانگین حجم سالانه پساب ۲۸۶ میلیون مترمکعب در سال، منعقد شده است و حدود ۴۷ میلیون مترمکعب در سال نیز به شهرداری‌های کشور از جمله شهرداری‌های استان اصفهان، سمنان و تهران عقد قرارداد انجام شده است.
در حال حاضر درصد برخورداری از تاسیسات فاضلاب در کشور برای جمعیت شهری بالغ بر ۵۳ درصد است که بالاتر از متوسط جهانی است. همچنین تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شهری حدود ۴۰ درصد از جمعیت کشور را تحت پوشش قرار می‌دهند که عمده‌ترین فرآیند‌های پیشرفته تصفیه فاضلاب از جمله لجن فعال متعارف، SBR، A2O و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد.
همچنین شهرهای زیادی مانند تهران، تبریز، اصفهان، مشهد، قم، یزد و غیره از پساب برای آبیاری فضای سبز بهره می‌برند. که این رقم بالغ بر ۶۵ میلیون مترمکعب در سال می‌شود که از این میزان استان‌های اصفهان و خراسان رضوی بیشترین آمار تخصیص پساب به آبیاری فضای سبز را به خود اختصاص داده‌اند.
اما باید عرض کنم که مشکلات کم نیستند. ما با چالش‌های مهمی مواجه هستیم. مثل: خشکسالی‌های پی‌در‌پی و کمبود منابع آبی جهت استفاده در بخش شرب، محدودیت منابع دولتی و هزینه‌های بالای اجرای طرح‌های فاضلاب، تخصیص آب با کیفیت با قیمت‌های نازل به بخش صنعت در سنوات قبل، استفاده از بخش عظیمی از منابع آبی کشور در بخش کشاورزی که عمدتاً پربازده نیستند و آلوده شدن منابع آب با زهاب‌های کشاورزی و سایر این‌ها اهم مشکلات هستند. اما باید از این مسیر عبور کنیم. چرا که چاره‌ای نداریم.
بخشنامه اخیر وزارت نیرو در حوزه بازچرخانی آب چه تاثیری در سرعت گرفتن این شیوه دارد؟
باوجود همه کارهای انجام شده در حوزه واگذاری پساب به صنایع، ولی باز هم امکان واگذاری‌های بیشتر وجود دارد و در مجموع، صنایع ما از پساب، کمتر استفاده کرده‌اند و به‌دلیل تخصیص‌های داده شده از آبهای سطحی و زیرسطحی در سنوات اخیر، رغبت زیادی به هزینه کرد در پروژه‌های فاضلاب و استحصال پساب نداشته‌اند. ابلاغ بخشنامه مورخ ۶/۶/۱۴۰۱ وزارت نیرو که در آن، تخصیص از آبهای سطحی و زیرسطحی را نسبتاً محدود نموده است، می‌تواند موجب استقبال بیشتر صنایع از پساب شود؛ این همان نگاه حاکمیتی به آب است. در حال حاضر حدود ۱۳ درصد از پساب‌های موجود در کشور از این طریق، به صنایع واگذار شده و جا دارد که این مقدار، در سنوات آتی، افزایش یابد.
بخشنامه ابلاغی سال ۹۸ وزارت نیرو در حوزه برنامه ریزی برای پساب و بخشنامه اخیر شهریور ۱۴۰۱ وزارت نیرو، کمک زیادی در واگذاری طرح‌ها و اجرای پروژه‌های فاضلاب کرد و در آینده نیز بسیاری از مشکلات را در این مسیر، مرتفع خواهد نمود.
* ۹۵ آب شیرین‌کن در حال ساخت و بهره‌برداری است
در پایان در خصوص شیرین‌سازی آب دریا و بهره‌برداری از آن توضیح می‌دهید؟
ببینید بحث شیرین‌سازی آب برای مصارف شرب جهت شهرهای حاشیه دریا بسیار مناسب است. مناسب از لحاظ قیمت تمام‌شده عرض می‌کنم. در خصوص انتقال آن باید پژوهش و برنامه‌ریزی وسیعی صورت بگیرد که البته در دستور کار است.
در حال حاضر تعداد ۹۵ پروژه آب شیرین‌کن با ظرفیت ۶۳۸ هزار مترمکعب در شبانه‌روز با حجم سرمایه‌گذاری بیش از ۳۸۶۰۰ میلیارد ریال (به قیمت زمان عقد قرارداد) در حال ساخت و بهره‌برداری است. از این تعداد، ۷۵ پروژه با ظرفیت ۴۴۳ هزار مترمکعب در شبانه‌روز و مبلغ سرمایه گذاری ۱۸۷۵۰ میلیارد ریال در حال بهره‌برداری و تعداد ۲۰ پروژه با ظرفیت ۱۹۴ هزار و ۷۰۰ مترمکعب در شبانه روز و مبلغ سرمایه‌گذاری ۱۹۹۰۰ میلیارد ریال در حال ساخت است، این نشان از خواست دولت برای تأمین آب ساکنان حاشیه دریا است.
برنامه وزارت نیرو در بخش شیرین‌سازی آب دریا چیست؟
وزارت نیرو از روش‌های مختلف بنا دارد تا ظرفیت آب شیرین‌کن‌ها را هر سال توسعه دهد. استفاده از ردیف خرید تضمینی آب، خودگردان‌کردن پروژه‌های فاضلاب بهره‌مند از ردیف خرید تضمینی و اضافه‌کردن پروژه‌های آب شیرین‌کن، استفاده از ظرفیت صنایع برای تأمین آب شرب نقاط جمعیتی برای کاهش قیمت تمام شده شرب، تعریف پروژه‌های جدید آب شیرین‌کن به روش EPC و پرداخت از محل تهاتر نفت، اسناد خزانه اسلامی و یا سایر روش‌ها دیگر.
برنامه وزارت نیرو این خواهد بود که حداقل ۴۰۰ هزار مترمکعب در شبانه‌روز تا پایان دولت سیزدهم به ظرفیت آب شیرین‌کن‌های در حال بهره‌برداری از روش‌های فوق اضافه کند که با حمایت‌های همه‌جانبه سایر ارگان‌ها از جمله سازمان محترم برنامه و بودجه قابل دستیابی است.
با تشکر از شما بابت وقتی که برای این مصاحبه اختصاص دادید.
من هم از شما بابت پرداخت به مساله مهم مدیریت منابع آب کشور تشکر می‌کنم.
